Czym jest eastern – podstawowa definicja
Eastern to gatunek filmowy wywodzący się z krajów Europy Wschodniej i Azji, będący swoistą odmianą zachodniego westernu, lecz osadzony w odmiennych realiach historyczno-kulturowych. Eastern charakteryzuje się przeniesieniem konwencji opowieści o Dzikim Zachodzie w warunki wschodnioeuropejskie lub azjatyckie, często rozgrywając akcję na pograniczu, w stepach, na pustyniach lub leśnych bezdrożach państw takich jak ZSRR, Polska, Węgry czy Chiny. Gatunek ten wyróżnia się adaptacją etosu i motywów westernu do rodzimego kontekstu, nierzadko z uwzględnieniem problematyki historycznej, jak walki Kozaków, powstania narodowe czy konflikty zbrojne na wschodnich rubieżach.
Eastern znajduje swoje miejsce w klasyfikacji gatunków filmowych jako regionalna wariacja kina przygodowego i sensacyjnego, z wyraźnymi powiązaniami z westernem oraz elementami filmów wojennych i dramatów historycznych. Jego korzenie i charakter są ściśle związane z kulturową tożsamością krajów produkujących tego typu filmy oraz z potrzebą kreowania własnych mitologii bohaterstwa i przygody.
Główne cechy easternu
- Miejsce akcji: Charakterystyczną lokalizacją easternów są pogranicza wielkich imperiów, niezamieszkane przestrzenie, stepy, tajgi lub miejsca historycznie związane z konfliktem i ekspansją; akcja najczęściej rozgrywa się na terytorium byłych krajów bloku wschodniego lub Azji Środkowej.
- Typowe motywy: Przewijają się motywy walki o wolność lub niepodległość, pojedynki (nierzadko na broń palną lub szable), napady na pociągi i karawany, porwania, pogonie oraz obrona granic przed „obcym” najeźdźcą; popularne są także tematy rewolucyjne, bandytyzm kresowy i zderzenie cywilizacji.
- Bohaterowie: Wśród bohaterów dominują silnie zarysowane postaci takie jak Kozacy, partyzanci, żołnierze, pogranicznicy, łowcy i rebelianci, często przedstawiani w opozycji do bezwzględnych bandytów, okupantów lub skorumpowanych władz.
- Tło historyczne i kulturowe: Easterny korzystają z realiów historycznych – czasów carskiej Rosji, okresu rewolucji rosyjskiej, międzywojnia lub II wojny światowej; wątki kulturowe obejmują lokalne tradycje, legendy, folklor oraz specyfikę życia społeczności pogranicza.
- Warstwa wizualna i muzyczna: Gatunek charakteryzuje się wyrazistą oprawą audiowizualną – szerokie plany krajobrazowe, dynamiczne sekwencje akcji, muzyka wykorzystująca lokalne instrumenty i motywy ludowe.
- Przekaz ideowy: W filmach tego gatunku obecne są często wątki patriotyczne, kolektywizm, walka z niesprawiedliwością oraz gloryfikacja lokalnych tradycji i bohaterów.
- Styl narracyjny: Easterny nierzadko łączą elementy komedii, dramatu i akcji, korzystając z ironii czy pastiszu zachodnich konwencji; charakterystyczna jest również klarowna struktura fabularna z wyraźną konfrontacją dobra ze złem.
Historia rozwoju easternu
Początki easternu sięgają lat 20. i 30. XX wieku w radzieckiej kinematografii, gdzie powstały pierwsze filmy opowiadające przygody bohaterów z odległych i egzotycznych regionów Azji Środkowej czy Syberii. Rozkwit gatunku nastąpił jednak w latach 60. i 70., szczególnie w Związku Radzieckim, gdzie cieszył się ogromną popularnością jako swoista odpowiedź na zachodnie westerny. Eastern stał się narzędziem propagandowym, podkreślającym walory „wschodniego” etosu, solidarności i walki kolektywnej, a równocześnie wpisywał się w popularne motywy przygodowe oraz rekonstruował w sposób atrakcyjny wydarzenia historyczne z perspektywy państw socjalistycznych.
Rozwój easternu wykazywał się znacznym zróżnicowaniem regionalnym. W ZSRR dominowały produkcje o Kozakach, „Czerwonych” i pogranicznikach walczących w stepach i tajgach. W krajach Europy Środkowej, takich jak Polska czy Węgry, filmowcy czerpali z lokalnej historii i folkloru, tworząc własne wariacje tematyczne, a nierzadko przekształcali gatunek w formułę parodystyczną bądź pastiszową.
W Chinach oraz innych krajach azjatyckich eastern zaadaptował niektóre motywy zachodnie, łącząc je z elementami kina wuxia (bohaterskich sztuk walki) czy dramatu historycznego. Wraz z upadkiem bloku wschodniego popularność gatunku znacząco zmalała, lecz do dziś klasyczne easterny uchodzą za istotne osiągnięcia kinematografii krajów, w których powstały.
Najważniejsze filmy i twórcy easternów
- Człowiek z karabinem (Человек с ружьём, 1938, reż. Siergiej Jutkiewicz)
Jeden z pierwszych przykładów radzieckiego easternu, ukazujący wydarzenia rewolucji październikowej w konwencji dynamicznej opowieści przygodowej. - Biały słoń (Белый клык, 1975, reż. Aleksandr Zguridi)
Radziecka adaptacja motywów westernowych przesunięta do syberyjskich realiów, z naciskiem na konflikt człowieka z przyrodą i lokalnymi społecznościami. - Siedmiu braci Ławrowych (Семеро братьев Лавровых, 1978, reż. Boris Bułkin)
Film opowiadający o przygodach siedmiu braci na pograniczu rosyjsko-chińskim w burzliwych czasach przełomu XIX i XX wieku. - Wilcze echa (Polska, 1968, reż. Aleksander Ścibor-Rylski)
Jeden z najbardziej znanych polskich easternów, z akcją osadzoną na podkarpackim pograniczu tuż po II wojnie światowej, utrzymany w konwencji kina sensacyjno-przygodowego. - Czerwona kolonia (Красная палатка, 1969, reż. Michaił Kałatozow)
Film z międzynarodową obsadą, będący przykładem easternu o tematyce polarnej, łączącym konwencje przygodową z elementami dramatu. - Seria o Szalonym Koniu (kilkanaście filmów, ZSRR, lata 60. i 70., reż. różni)
Popularna radziecka seria westernowa rozgrywająca się na granicach Imperium Rosyjskiego, wyraźnie stylizowana na western, ale przeniesiona na „dziki wschód”.
Główne różnice easternu i westernu
| Kryterium | Eastern | Western |
|---|---|---|
| Tematyka | Konflikty na pograniczu imperiów lub wschodnich granicach, motywy walk narodowowyzwoleńczych, kolektywizm, lokalny folklor. | Walka o sprawiedliwość i przetrwanie na Dzikim Zachodzie, indywidualizm, motywy pionierskie i podboju. |
| Miejsce akcji | Stepy, tajgi, bezkresne pogranicza Eurazji, azjatyckie pustkowia. | Prerie, pustynie i miasteczka amerykańskiego Zachodu. |
| Bohaterowie | Kozacy, partyzanci, żołnierze, pogranicznicy, łowcy, lokalni rebelianci. | Kowboje, szeryfowie, rewolwerowcy, farmerzy, pionierzy, Indianie. |
| Przekaz kulturowy | Podkreślenie roli zbiorowości, tradycji lokalnych, czasem przesłanie propagandowe przejawiające się w heroizacji bohaterów narodowych. | Eksponowanie mitu „self-made mana”, indywidualizmu, wolności i ekspansji terytorialnej. |
| Tło historyczne | Okresy historyczne ważne dla krajów wschodnich: rewolucje, walki zbrojne, czasy carskie, II wojna światowa. | Okres zasiedlania amerykańskiego Zachodu, wojna secesyjna, konflikty z Indianami, epoka gorączki złota. |
Jak eastern wpływał na kulturę
Eastern odegrał znaczącą rolę w budowaniu kulturowej tożsamości krajów Europy Wschodniej oraz części Azji, umożliwiając kreowanie własnych opowieści o bohaterstwie, przygodzie i walce o wartości wspólnotowe. Jako odpowiedź na zachodni western, stanowił próbę wykreowania lokalnego mitu pogranicza, odwołując się do rodzimych tradycji oraz wydarzeń historycznych istotnych dla państw wschodnich. Gatunek był istotnym elementem repertuaru kin oraz telewizji bloku socjalistycznego, a wiele produkcji zdobyło status kultowych, zarówno w kraju powstania, jak i poza jego granicami.
Recepcja easternów przez publiczność była generalnie bardzo pozytywna – filmy te cieszyły się dużą oglądalnością, a postaci z nich przeniknęły do popkultury. Krytyka filmowa do dziś zwraca uwagę na znaczenie easternu jako interesującego fenomenu socjokulturowego oraz przykładu kreatywnej adaptacji zachodnich formuł filmowych na grunt lokalny.
Eastern uznawany jest również za ważny rozdział historii kina o walorach poznawczych i edukacyjnych przez wzgląd na sposób prezentacji ideologii, wartości i historycznych doświadczeń wspólnot, które w nich znajdowały swoje odbicie.
