Spaghetti Western to określenie stosowane wobec podgatunku filmów westernowych, powstających głównie we Włoszech w latach 60. i 70. XX wieku. Produkcje te realizowane były w znacznej mierze przez europejskich twórców, często z udziałem międzynarodowej obsady, a ich stylistyka, narracja oraz podejście do konwencji westernu odbiegały od klasycznych amerykańskich wzorców.
Spaghetti Westerny cechowały się wyrazistą estetyką, eksperymentowaniem z formą, surowością oraz akcentowaniem antybohaterskich postaci i brutalniejszych elementów fabuły.
Podgatunek ten szybko zdobył rozpoznawalność na arenie międzynarodowej i stał się istotnym zjawiskiem w historii kina europejskiego. Zyskał charakterystyczną tożsamość dzięki specyficznemu podejściu do narracji, muzyki, inscenizacji oraz przedstawienia świata i bohaterów Dzikiego Zachodu.
Określenie spaghetti odnosiło się ironicznie do włoskiego pochodzenia twórców oraz pierwotnie miało charakter lekko pejoratywny, z czasem zyskując neutralne znaczenie opisowe.
Skąd się wzięły Spaghetti Westerny
Początki Spaghetti Westernu związane są z sytuacją włoskiego przemysłu filmowego na przełomie lat 50. i 60. XX wieku, kiedy poszukiwano nowych, atrakcyjnych tematów i gatunków, zdolnych przyciągnąć szeroką publiczność. Sukces filmów historycznych i przygodowych wskazywał, że publiczność wykazuje duże zainteresowanie dynamicznymi opowieściami, a techniczne możliwości i dostępność plenerów w Europie Południowej sprzyjały produkcji niskobudżetowych filmów westernowych.
Pierwsze filmy tego nurtu zaczęły powstawać około 1963 roku, lecz przełomowym momentem okazała się premiera obrazu „Za garść dolarów” Sergio Leone w 1964 roku.
Wraz z rosnącą popularnością westernów włoskich, na przełomie lat 60. i 70. nastąpił gwałtowny rozwój podgatunku, którego szczyt przypadł na lata 1965–1970. W tym okresie zrealizowano kilkaset tytułów, często powielających określone schematy, ale również prezentujących oryginalne spojrzenie na temat Dzikiego Zachodu.
Z czasem produkcje te wywarły wpływ także na kino hiszpańskie i niemieckie, tworząc wspólny nurt europejskiego westernu, a ich popularność stopniowo malała wraz z początkiem lat 70. XX wieku.
Cechy wyróżniające Spaghetti Westerny
- Specyfika narracji i stylistyki wizualnej – Spaghetti Westerny wyróżniają się wolniejszym tempem narracji, długimi scenami budowania napięcia oraz minimalistycznym dialogiem. W warstwie wizualnej dominują szerokie plany, zbliżenia, ekspresyjne kadrowanie oraz intensywna gra światłem i kolorem.
- Muzyka (np. kompozytorzy tacy jak Ennio Morricone) – Niezwykle istotnym elementem jest ścieżka dźwiękowa, często oryginalna i rozpoznawalna. Kompozytorzy tacy jak Ennio Morricone stosowali nietypowe instrumenty, gwizdy, wokalizy i efekty dźwiękowe nadające filmom unikalny klimat.
- Typowe motywy fabularne – W fabułach dominują motywy zemsty, pojedynków, zdrady i walki o przetrwanie. Często pojawiają się wątki rewolucyjne, anarchistyczne lub odwołania do chciwości i rozpadu społecznego.
- Charakterystyka postaci – Głównymi bohaterami są często antybohaterowie, moralnie niejednoznaczni, samotnicy lub najemnicy. Postacie kobiece i drugoplanowe rzadko wykraczają poza schematy narzucone przez konwencję gatunku.
- Sceneria i miejsca realizacji zdjęć (np. Europa Południowa) – Plenery do Spaghetti Westernów kręcono przeważnie w Hiszpanii (Almería), południowych Włoszech i na Sycylii, gdzie warunki terenowe przypominały amerykański Dziki Zachód.
- Różnice wobec klasycznych westernów amerykańskich – Spaghetti Westerny cechują się większym okrucieństwem, pesymizmem i dystansem wobec romantycznej wizji pogranicza. Stylistyka, muzyka i konstrukcja postaci są w nich znacznie bardziej ekspresyjne niż w kinie amerykańskim.
Najważniejsze postaci twórców i aktorów
- Reżyserzy
- Sergio Leone – Najbardziej rozpoznawalny twórca Spaghetti Westernów, autor przełomowej trylogii z „Człowiekiem bez imienia” oraz epopei „Pewnego razu na Dzikim Zachodzie”.
- Sergio Corbucci – Reżyser słynnego „Django” oraz wielu innych obrazów gatunku, znany z mroczniejszej i bardziej brutalnej stylistyki.
- Aktorzy
- Clint Eastwood – Amerykański aktor, który zdobył międzynarodową sławę dzięki rolom w filmach Leone, zwłaszcza jako „Człowiek bez imienia”.
- Gian Maria Volonté – Ceniony aktor włoski, występujący w znaczących rolach antagonistów w Spaghetti Westernach, m.in. w „Za garść dolarów” i „Za kilka dolarów więcej”.
- Franco Nero – Włoski aktor, odtwórca tytułowej roli w filmie „Django” oraz bohater wielu innych dzieł gatunku.
Kluczowe tytuły Spaghetti Westernu
- „Za garść dolarów” („Per un pugno di dollari”, 1964) – Reżyseria Sergio Leone; film uznawany za początek i wzorzec Spaghetti Westernów oraz pierwszy z trylogii „Dolarowej”.
- „Dobry, zły i brzydki” („Il buono, il brutto, il cattivo”, 1966) – Reżyseria Sergio Leone; uchodzi za najsłynniejszy tytuł podgatunku, wykraczający poza ramy klasycznego westernu.
- „Django” (1966) – Reżyseria Sergio Corbucci; film wyróżniający się szczególną brutalnością i kultową postacią tytułowego rewolwerowca.
- „Pewnego razu na Dzikim Zachodzie” („C’era una volta il West”, 1968) – Reżyseria Sergio Leone; uznawany za arcydzieło i podsumowanie dokonań nurtu spaghetti westernu.
- Inne znaczące tytuły – „Za kilka dolarów więcej” („Per qualche dollaro in più”, 1965, reż. Leone), „Dzień gniewu” („Il giorno della ira”, 1967, reż. Tonino Valerii), „Siedmiu założycieli Apaczów” („Gli specialisti”, 1969, reż. Corbucci), „Keoma” (1976, reż. Enzo G. Castellari) czy „Człowiek zwany Ciszą” („Il grande silenzio”, 1968, reż. Corbucci).
Znaczenie i wpływ na kino
Spaghetti Westerny wywarły istotny wpływ na światową kinematografię, przełamując kanony klasycznego westernu i wnosząc do gatunku nowatorskie rozwiązania formalne. Inspiracje czerpali z nich nie tylko europejscy, ale także amerykańscy twórcy filmowi, m.in. Quentin Tarantino, Robert Rodriguez czy bracia Coen. Filmy te na trwałe wpisały się do popkultury, stając się źródłem cytatów, parodii oraz licznych nawiązań w muzyce, literaturze i innych dziedzinach sztuki.
Spaghetti Westerny znacząco przyczyniły się do rewizji obrazu Dzikiego Zachodu, prezentując go bardziej realistycznie i z różnorodnej perspektywy społecznej. Dzięki wyjątkowej ścieżce dźwiękowej, stylowi wizualnemu oraz typowi bohatera-indywidualisty stały się inspiracją dla kolejnych pokoleń filmowców oraz pomogły zrewolucjonizować samo pojęcie westernu jako gatunku filmowego.
Pokrewne gatunki i tematy
- Western
- Euro-western
- Kino włoskie
- Ennio Morricone
