Ujęcie to podstawowa jednostka obrazu w sztukach audiowizualnych, takich jak film, serial, telewizja oraz w rejestracji spektakli teatralnych. Termin ten oznacza nieprzerwaną rejestrację obrazu, stanowiącą wyodrębniony fragment narracji wizualnej. Ujęcie pełni kluczową rolę w strukturze każdego dzieła audiowizualnego, będąc elementem budulcowym języka filmowego oraz środkiem wyrazu artystycznego, poprzez który twórcy przekazują treści, emocje oraz organizują tok opowieści.
Znaczenie ujęcia wykracza poza wyłącznie techniczny aspekt rejestracji obrazów. Jest ono istotnym narzędziem kreowania rytmu, dynamiki oraz kompozycji utworów filmowych, telewizyjnych i teatralnych. W praktyce każda produkcja audiowizualna składa się z szeregu ujęć, które – odpowiednio zestawione – tworzą sceny, sekwencje i ostatecznie całe dzieło.
Jak powstaje ujęcie i czym się wyróżnia
Ujęcie powstaje w wyniku ciągłego rejestrowania obrazu kamerą lub innym urządzeniem zapisującym od momentu rozpoczęcia – włączenia rejestratora – do jego zatrzymania, czyli wyłączenia. Taka nieprzerwana, czasowo spójna rejestracja obrazu stanowi kompletny fragment materiału wykorzystywany w dalszym etapie montażu.
Cechą definiującą ujęcie jest jego ciągłość – zarówno czasowa, jak i przestrzenna. Czas trwania ujęcia bywa różny i zależy od intencji twórców oraz wymagań narracji.
W praktyce ujęcie stanowi najmniejszą, niepodzielną jednostkę planu filmowego, z której buduje się sceny, a następnie większe fragmenty utworu. Długość i charakter ujęcia wpływają na postrzeganie rytmu filmu czy przedstawienia oraz na odbiór emocjonalny przez widza.
Podstawowe podziały i typy ujęć
- Kryteria podziału ujęć – Ujęcia można klasyfikować według różnych kryteriów, takich jak:
- długość trwania (czyli czas, przez jaki trwa ujęcie),
- ruch kamery (czy kamera pozostaje nieruchoma, czy jest wprawiana w ruch),
- kąt widzenia (ustawienie obiektywu wobec sceny, np. z żabiej lub ptasiej perspektywy),
- funkcja narracyjna (rola w opowiadaniu historii lub budowaniu emocji).
- Ujęcie statyczne – Nieodłączny rodzaj, w którym kamera pozostaje nieruchoma przez cały czas trwania rejestracji. Pozwala na skupienie uwagi widza na wybranym kadrze i budowanie statycznej dramaturgii.
- Ujęcie ruchome – Charakteryzuje się tym, że kamera porusza się podczas rejestracji; może to być ruch poziomy (jazda, najazd), pionowy (tilt) lub złożony. Ujęcia ruchome wykorzystywane są do dynamizowania scen oraz prowadzenia narracji wizualnej.
- Ujęcie panoramiczne – Polega na stopniowym przesuwaniu kamery wzdłuż horyzontu, co pozwala objąć szerszy fragment przestrzeni scenicznej czy filmowej. Często używane dla ukazania pejzażu lub lokalizacji akcji.
- Ujęcie zbliżeniowe – Koncentruje kadr na niewielkim fragmencie postaci czy przedmiotu (np. twarz aktora), co umożliwia wyeksponowanie szczegółów i emocji. Stosowane jest do wzmocnienia ekspresji sceny.
- Ujęcie ogólne – Rejestruje szeroki obszar sceny, ukazując rozmieszczenie postaci i elementów scenografii w przestrzeni. Służy do nakreślenia kontekstu miejsca akcji.
- Inne istotne typy – Do innych ważnych kategorii należą:
- ujęcie dwupostaciowe (obejmujące dwie osoby w kadrze),
- ujęcie subiektywne (pokazujące świat z perspektywy bohatera),
- ujęcie z lotu ptaka (kadr z bardzo dużej wysokości),
- ujęcie point-of-view (POV) (imitujące wrażenie patrzenia oczami postaci).
Rola i funkcje ujęć w narracji
Ujęcie pełni kluczową funkcję w konstruowaniu opowieści wizualnej, determinując sposób, w jaki widz doświadcza akcji, poznaje bohaterów oraz odbiera emocje przekazywane przez twórców. Poprzez odpowiedni dobór długości, rodzaju oraz dynamiki ujęć można kształtować atmosferę sceny, podkreślać znaczenie określonych wydarzeń lub detali, a także wpływać na rytm narracji.
W czasie montażu ujęcia łączone są według określonych zasad i zamysłu reżysera, dzięki czemu powstaje zamierzona struktura utworu audiowizualnego. Sposób zestawienia ujęć pomaga stworzyć logiczną i emocjonalną spójność dzieła, umożliwiając płynne przechodzenie między scenami oraz utrzymywanie odpowiedniego tempa opowieści.
Różnorodność i zróżnicowanie ujęć w zakresie kompozycji i montażu są istotnym aspektem pracy operatora filmowego i montażysty.
Kluczowe pojęcia powiązane z ujęciem
- Scena – Wyodrębniony, zamknięty fragment narracji, składający się z kilku lub kilkunastu ujęć, rozgrywający się zazwyczaj w jednym miejscu i czasie.
- Sekwencja – Rozbudowana jednostka narracyjna, składająca się z szeregu scen oraz powiązanych tematycznie lub dramaturgicznie ujęć, realizująca konkretny wątek fabularny.
- Plan filmowy – Wyrażenie określające wielkość kadru oraz proporcje osób lub przedmiotów w stosunku do obrazu, np. plan ogólny, amerykański, zbliżenie.
- Kadr – Pojedynczy, nieruchomy obraz powstały w wyniku rejestracji obrazu filmowego lub telewizyjnego, będący najmniejszą jednostką obrazu w utworze audiowizualnym.
Ujęcie w filmie, telewizji i teatrze
Pojęcie ujęcia funkcjonuje w nieco odmienny sposób w zależności od medium, w którym jest wykorzystywane. W filmie oraz serialu ujęcie definiuje podstawowy składnik montażowy – odgrywa centralną rolę w strukturze wizualnej, pozwalając na budowanie narracji poprzez sekwencyjne zestawianie obrazów.
W telewizji, ze względu na specyfikę realizacji na żywo lub w warunkach studyjnych, ujęcie może być rejestrowane przez wiele kamer jednocześnie, a jego wybór odbywa się dynamicznie podczas realizacji programu.
W teatrze tradycyjnym pojęcie ujęcia nie występuje w klasycznym rozumieniu; jednak w przypadku rejestracji przedstawień teatralnych na potrzeby telewizji czy archiwizacji stosowane są rozwiązania znane z filmu. Ujęcia wykorzystywane są wtedy do prezentowania scen z różnych perspektyw, zbliżeń i ogólnych planów, umożliwiając widzowi doświadczenie wydarzeń scenicznych z innego punktu widzenia niż z pozycji widowni.
Specyfika techniczna oraz znaczenie ujęcia w każdym z tych mediów zależy od konwencji realizacyjnych, możliwości technicznych i zamysłu twórczego. Jednak niezależnie od medium, ujęcie stanowi podstawowy element budowy narracji wizualnej i jest nieodzownym narzędziem twórców audiowizualnych.
