Ujęcie ustanawiające (ang. establishing shot) to rodzaj kadru stosowany w filmie, telewizji, teatrze telewizyjnym oraz serialach, którego głównym celem jest przedstawienie miejsca i/lub czasu akcji przed właściwym rozpoczęciem narracji danej sceny lub sekwencji. Charakterystyczną cechą ujęcia ustanawiającego jest pokazanie szerszego planu, pozwalającego widzowi zorientować się w kontekście przestrzennym i umiejscowić działania bohaterów w określonym środowisku. To rozwiązanie formalne stanowi istotny element struktury dzieła audiowizualnego – poza funkcją informacyjną pełni także rolę wprowadzającą, stanowiąc zazwyczaj pierwsze ujęcie po zmianie miejsca lub rozpoczęciu nowej sceny, tym samym pomagając widzowi odnaleźć się w świecie przedstawionym.
Najważniejsze funkcje ujęcia ustanawiającego
- Orientacja widza w przestrzeni – Ujęcie ustanawiające umożliwia zrozumienie, gdzie rozgrywa się dana scena, prezentując wnętrza, budynki lub pejzaże, co pomaga widzowi zapamiętać układ przestrzenny miejsc akcji.
- Orientacja w czasie – Pozwala zasygnalizować porę dnia, sezon czy upływ czasu poprzez odpowiedni dobór oświetlenia lub scenerii.
- Wprowadzenie narracyjne – Stanowi prolog do właściwej akcji sceny, ułatwiając płynne przejście między kolejnymi fragmentami dzieła i przygotowując widza na zmianę kontekstu.
- Budowanie atmosfery i tonu – Za pomocą wyboru lokalizacji, kompozycji kadru oraz środków wyrazu (np. koloru, ruchu kamery) wprowadza określony nastrój lub emocje, istotne dla odbioru dalszej części dzieła.
- Wskazanie zmiany miejsca akcji – Służy do zasygnalizowania, że historia przenosi się w inne otoczenie, co jest kluczowe zwłaszcza w montażu filmowym i serialowym.
- Skrócenie ekspozycji dialogowej – Pozwala na przekazanie istotnych informacji wizualnie, bez konieczności wykorzystywania wyjaśniających dialogów lub narratora.
Jak ujęcia ustanawiające stosowane są w mediach
-
Kino
- Szerokie plany krajobrazowe, panoramy miast, ogólne ujęcia wnętrz
- Wysoka jakość obrazu, duża dowolność w kompozycji, często dynamiczne ruchy kamery
-
Teatr telewizyjny
- Statyczne kadry całej sceny, prezentacja scenografii i ustawienia postaci
- Ograniczony ruch kamery, ekspozycja przestrzeni wynikająca z warunków scenicznych
-
Telewizja
- Ujęcia z zewnątrz budynków, ogólne plany studia lub terenu
- Krótsze i szybciej montowane ujęcia, często stosowane w produkcjach informacyjnych i rozrywkowych
-
Serial
- Powtarzalne kadry miejsc akcji (np. dom bohaterów, miasto), krótkie wstawki między scenami
- Częsta reużywalność tych samych ujęć dla ułatwienia identyfikacji miejsca akcji przez widza
Najczęstsze formy i przykłady tych ujęć
- Panorama miasta – Ujęcie szerokiego planu ukazujące miejską panoramę, wykorzystywane do zasygnalizowania, w jakim mieście toczy się akcja filmu lub serialu, często ułatwiające szybkie rozpoznanie poprzez charakterystyczne obiekty (np. most, wieżowce, zabytki).
- Szeroki plan krajobrazowy – Rozległe ujęcie naturalnej przestrzeni, takiej jak góry, pustynie, wybrzeża czy lasy, typowe dla filmów przygodowych lub westernów, pozwalające na określenie warunków, w jakich rozwinie się akcja.
- Ogólny plan wnętrza – Kadrowanie całego pomieszczenia (np. wnętrze mieszkania, sali sądowej, restauracji), które ukazuje rozmieszczenie postaci oraz elementów scenografii i daje wyobrażenie o przestrzeni gry aktorów.
- Ujęcie z lotu ptaka (bird’s-eye view) – Zdjęcie wykonane z dużej wysokości, często przy użyciu dźwigu, drona lub animacji komputerowej, które akcentuje rozmiar miejsca akcji lub izolację bohaterów.
- Ujęcie fasady budynku – Pokazuje zewnętrzną część budynku, do którego zaraz „przeniesie się” akcja, wykorzystywane szczególnie w sitcomach, aby wskazać miejsce pobytu bohaterów bez potrzeby wprowadzania dodatkowych dialogów.
Wpływ ujęcia ustanawiającego na narrację i montaż
Ujęcie ustanawiające odgrywa kluczową rolę w zachowaniu spójności narracyjnej dzieła audiowizualnego, umożliwiając widzowi płynne podążanie za przebiegiem akcji i zmianami przestrzennymi. Jest często pierwszym elementem montażu sceny, który przygotowuje odbiorcę do nowej sytuacji poprzez szybkie zakomunikowanie tła i kontekstu bez konieczności odwoływania się do wyjaśnień słownych.
Stosowanie ujęć ustanawiających usprawnia proces montażowy – pozwala reżyserowi i montażyście na klarowne rozdzielenie sekwencji wydarzeń i sprawne przenoszenie akcji pomiędzy różnymi lokacjami. Ujęcia te są także narzędziem skracającym czas ekspozycji oraz utrzymującym tempo narracji, przez co mają istotny wpływ na odbiór rytmu i logiki opowiadanej historii.
W praktyce produkcyjnej są używane na początku nowych scen, przy skokach czasowych lub przestrzennych, jak również wtedy, gdy istotne jest zaakcentowanie zmiany atmosfery lub prezentacja nowych miejsc akcji.
