Adaptacja, w kontekście teatru, kina, telewizji, filmu oraz serialu, to proces przekształcania istniejącego utworu, pierwotnie stworzonego w jednym medium, w dzieło osadzone w innym medium artystycznym. Głównym celem adaptacji jest przedstawienie treści, motywów i struktury utworu oryginalnego w sposób dostosowany do specyfiki nowej formy przekazu, zachowując przy tym rozpoznawalność materiału źródłowego.
Adaptacja różni się od innych form przetwarzania dzieł, takich jak inspiracja czy remiks, ponieważ opiera się bezpośrednio na konkretnym i zidentyfikowanym tekście lub dziele, dokonując jego świadomej transformacji przy zachowaniu kluczowych elementów fabularnych, postaci czy tematyki.
Proces ten obejmuje m.in. przeniesienie powieści na scenę teatralną, filmu na podstawie sztuki, a także serialu na podstawie literatury czy komiksu. W odróżnieniu od sequela, prequela czy rebootu, adaptacja pozostaje wierna istocie dzieła źródłowego, choć jej charakter może obejmować różne poziomy swobody interpretacyjnej oraz aktualizacji treści zgodnie z wymaganiami nowego medium.
Główne formy i rodzaje adaptacji
- Adaptacja literatury na potrzeby filmu, teatru lub serialu – obejmuje przenoszenie powieści, opowiadań, dramatów czy poezji na ekran lub scenę. Proces ten wymaga kondensacji wątków, wyboru kluczowych postaci oraz przystosowania narracji do specyficznych właściwości danego medium audiowizualnego bądź performatywnego.
- Adaptacja filmowa dzieł sztuk scenicznych – polega na przeniesieniu sztuki teatralnej lub musicalu na potrzeby filmu lub serialu. Twórcy często poszerzają realia przedstawienia, wykorzystują efekty filmowe, czy modyfikują strukturę dramaturgiczną, aby wyjść poza ograniczenia sceniczne.
- Adaptacja komiksu – dotyczy dzieł graficznych, takich jak komiksy czy powieści graficzne, adaptowanych na film, serial lub widowisko sceniczne. Wymaga to przełożenia specyfiki narracji obrazkowej i dialogów na język ruchomego obrazu lub inscenizacji.
- Adaptacja reportażu, biografii i literatury faktu – obejmuje transformację opracowań faktograficznych lub biograficznych na scenariusze dramatyczne, filmowe bądź serialowe. Istotne pozostaje tu zachowanie wiarygodności i kontekstu historycznego.
- Adaptacja gier komputerowych – dotyczy przenoszenia fabuły gier na inne formy, takie jak film, serial czy spektakl. Wymaga to przetworzenia interaktywnych elementów gry na narrację linearną i wizualną.
Jak przebiega proces adaptacji dzieła
Proces adaptacji rozpoczyna się od wyboru dzieła źródłowego, którego potencjał fabularny lub estetyczny umożliwia przekształcenie w nowe medium. Kolejnym etapem jest opracowanie scenariusza adaptacyjnego, który uwzględnia kluczowe aspekty oryginału, takie jak główne wątki, postaci i przesłania, jednocześnie dostosowując je do wymogów wybranej formy przekazu – np. podziału na akty w teatrze lub segmentacji odcinków w serialu.
Konieczne jest także zadecydowanie o zakresie modyfikacji fabuły, skrótach, ekspozycji postaci oraz stylu narracji, a także uwzględnienie oczekiwań publiczności danego medium.
Jednym z głównych wyzwań adaptacji jest zachowanie równowagi między wiernością oryginałowi a nowatorstwem interpretacyjnym. Decyzje twórcze dotyczą również aktualizacji treści, kontekstu czy realiów czasowych oraz negocjowania ograniczeń technicznych i produkcyjnych.
Najważniejsze cechy i funkcje adaptacji
- Intertekstualność – adaptacje wchodzą w dialog z oryginałem, odwołując się do zawartych w nim motywów i znaczeń, a często również do wcześniejszych wersji utworu.
- Transformacja formy – polega na zmianie formy przekazu, dostosowaniu narracji, struktury oraz środków wyrazu do wymogów innego medium (np. z tekstu pisanego do obrazu i dźwięku).
- Reinterpretacja treści – twórcy mogą dowolnie interpretować i modyfikować wątki, przesłania czy postaci, oferując nowe spojrzenie na znane dzieło.
- Aktualizacja przekazu – adaptacje często uwspółcześniają tematykę, realia i język oryginału, czyniąc go bardziej zrozumiałym bądź atrakcyjnym dla współczesnych odbiorców.
- Popularyzacja dzieł – umożliwiają dotarcie z treścią oryginalnego utworu do szerszego grona odbiorców, przekraczając bariery językowe i medialne.
- Komentowanie oryginału – adaptacje stanowią formę interpretacyjnej refleksji nad dziełem źródłowym, niekiedy polemizując z jego przesłaniem.
- Wzbogacanie kultury – tworzą sieć powiązań między dziełami, wzbogacając dziedzictwo kulturowe oraz stymulując twórczość współczesną.
Jak oceniać adaptację utworu
- Wierność wobec oryginału – ocenia się, w jakim stopniu adaptacja zachowuje główne motywy, strukturę i przesłania dzieła źródłowego przy respektowaniu jego integralności.
- Jakość artystyczna nowego dzieła – kryterium to obejmuje walory estetyczne, poziom wykonania, spójność stylistyczną oraz ogólną wartość artystyczną adaptacji jako samodzielnego utworu.
- Innowacyjność interpretacyjna – dotyczy stopnia oryginalności i nowatorstwa w podejściu do materiału źródłowego, umiejętności twórczego przetwarzania wątków i postaci.
- Odpowiedniość wobec wybranego medium – ocenia, na ile adaptacja skutecznie wykorzystuje właściwości i możliwości nowego medium, np. efekty audiowizualne w kinie czy dynamikę przedstawienia scenicznego.
Przykłady znanych adaptacji dzieł
- „Romeo i Julia”: dramat teatralny (William Shakespeare) → film, 1996. Adaptacja Baza Luhrmanna, uwspółcześnienie realiów.
- „Lalka”: powieść (Bolesław Prus) → serial telewizyjny, 1977. Klasyczna ekranizacja polskiej literatury.
- „Les Misérables”: powieść (Victor Hugo) → musical/film, 2012. Filmowa wersja broadwayowskiego musicalu na podstawie powieści.
- „Spider-Man”: komiks (Marvel) → film, 2002. Adaptacja komiksu superbohaterskiego.
- „The Witcher” („Wiedźmin”): saga fantasy (Andrzej Sapkowski) → serial telewizyjny (Netflix), 2019. Inspiracja zarówno książkami, jak i adaptacją grową.
- „Chicago”: musical sceniczny → film, 2002. Przekład broadwayowskiego musicalu na język kina.
- „Człowiek z marmuru”: reportaż/historyczne fakty → film, 1976. Inspiracja wydarzeniami historycznymi oraz materiałami reporterskimi.
- „Silent Hill”: gra komputerowa → film, 2006. Adaptacja gry horroru na potrzeby filmu.
